ଭୁବନେଶ୍ୱର : ଭାରତ ସ୍ବାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ପ୍ରଥମ ଯୋଦ୍ଧା, ଓଡିଶାର ପ୍ରଥମ ସ୍ବାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ, ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହର ମୁଖ୍ୟ ପୁରୋଧା ଥିଲେ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ । ବକ୍ସିଙ୍କ ପୁରା ନାମ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ବିଦ୍ୟାଧର ଭ୍ରମରବର ରାୟ ମହାପାତ୍ର । ସେ ‘ପାଇକ ବକ୍ସି’ ନାମରେ ବେଶ ପରିଚିତ । ୧୭୭୩ ମସିହାରେ ଏକ ରାଜକୀୟ ଖଣ୍ଡାୟତ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ । ଜଗବନ୍ଧୁ ବିଦ୍ୟାଧର ମହାପାତ୍ର ଭ୍ରମରବର ରାଏ (ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ) ଖୋର୍ଦ୍ଧା ମହାରାଜାଙ୍କର ସେନାପତି ଓ ବକ୍ସି ଥିଲେ । ଭାରତୀୟ ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମର ଆଦ୍ୟକାଳରେ ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ଯୋଦ୍ଧା । ପାଇକ ବିପ୍ଳବୀମାନେ ତାଙ୍କର ନେତୃତ୍ୱରେ ୧୮୧୭ ମସିହାରେ ଫିରିଙ୍ଗି ଶାସନ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ସେ ଥିଲେ ଭୋଇ ବଂଶର ପ୍ରଥମ ରାଜା ଗୋବିନ୍ଦ ବିଦ୍ୟାଧରଙ୍କର ମନ୍ତ୍ରୀ ଦନେଇ ବିଦ୍ୟାଧରଙ୍କର ଅଷ୍ଟମ ବଂଶଜ । ବଂଶ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ ବାଲ୍ୟକାଳରୁ ଅସ୍ତ୍ରବିଦ୍ୟା, ଧନୁବିଦ୍ୟା ଆଦି ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଜନ୍ମ ବେଳକୁ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ରାଜ୍ୟକୁ ଗଜପତି ବୀରକିଶୋର ଦେବ ରାଜତ୍ଵ କରୁଥିଲେ ।
ଖୋର୍ଦ୍ଧା ମହାରାଜା ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କ ସେ ଥିଲେ ପ୍ରଧାନ ସେନାପତି । ବଂଶ ପରମ୍ପରା କ୍ରମେ ଯୁବାବସ୍ଥାରେ ହିଁ ସେ ‘ବକ୍ସି’ ଉପାଧି ପାଇଥିଲେ । ରାଜାଙ୍କ ପରେ ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ବକ୍ସି ଥିଲେ ଦ୍ବିତୀୟ ମାନ୍ୟଗଣ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି । ତାଙ୍କ କଥା ଓ ନିଷ୍ପତ୍ତି ଅନୁସାରେ ଲୋକେ ଚଳୁଥିଲେ । ଏକ ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ଶ୍ରେଣୀରେ ଜନ୍ମ ନେଇ ମଧ୍ୟ ଦେଶ ପାଇଁ ଥିଲା ଅହେତୁକ ପ୍ରେମ । ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ଏକ ରାଜକୀୟ ଖଣ୍ଡାୟତ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । କେତେକ ଐତିହାସିକ ମତ ଦିଅନ୍ତି ତାଙ୍କ ଜୀବନକାଳ ୧୭୮୦ ମସିହାରୁ ୧୮୨୯ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ଥିଲା । ଜଗବନ୍ଧୁ ବିଦ୍ୟାଧର ତାଙ୍କର ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କ ଠାରୁ ବଂଶାନୁକ୍ରମେ “ବକ୍ସି” ଉପାଧି ଲାଭ କରି ଖୋର୍ଦ୍ଧା ରାଜାଙ୍କର ସେନାପତି ଭାବେ ଦାୟିତ୍ୱ ବହନ କଲେ, ରାଜାଙ୍କ ପରେ ସେ ଥିଲେ ଦ୍ୱିତୀୟ ମାନ୍ୟଗଣ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି । ତାଙ୍କ ପରିବାର ପାଇଁ ରାଜାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଜମି, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଜିନିଷ ପତ୍ର ସହ “ରଙ୍ଗ କିଲ୍ଲା”ର ଜମିଦାରି ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା । ତାଙ୍କର ଶେରଗଡ଼ ଓ ବଡ଼ମ୍ବା ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ବୈବାହିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲା । ସୁତରାଂ ସେ ଉଚ୍ଚ ବଂଶଜ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ଜଗବନ୍ଧୁ ବିଦ୍ୟାଧର ଭୋଇବଂଶର ପ୍ରଥମ ରାଜା ଗୋବିନ୍ଦ ବିଦ୍ୟାଧରଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରୀ ଦନେଇ ବିଦ୍ୟାଧରଙ୍କ ଅଷ୍ଟମ ବଂଶଧର ।
୧୮୦୪ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଓଡ଼ିଶାରେ ପ୍ରଥମ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ପ୍ରଚଳନ ହେଲା । ସେତେବେଳେ ଇଂରେଜମାନେ ‘ରୋଡଙ୍ଗ’କୁ ବକ୍ସିଙ୍କ ନାମରେ ପଞ୍ଜୀକୃତ କରାଇଥିଲେ। ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ କଲେକ୍ଟର ଜିୱେବ ‘ରୋଡଙ୍ଗ’ କିଲାର ମାଲିକ ବକ୍ସି ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ କରାଇଥିଲେ । ୧୮୦୬ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଖଜଣା ଅନାଦେୟ ହେତୁ ‘ରୋଡଙ୍ଗ’ ନିଲାମ ହେଲା । ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରସାଦ ସିଂହଙ୍କ ଗମଗ ଲୋକନୀ ନାରାୟଣ ୧୮୦୭ରେ କ୍ରୟ କଲେ । ପରେ ପରେ ଚଢ଼ାଦରରେ ଦିୱ।ନ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ରାୟ କ୍ରୟକରି ତାହାର ନାମ ‘ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଛତ୍ର’ ଦେଲେ । ବକ୍ସି ପ୍ରତିବାଦ କରିବାରୁ ରୋଡଙ୍ଗ ଦଖଲ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ ।
ରାଧାରାଣୀ ଜେମାଦେଇଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ :
ଗଞ୍ଜାମ ଶେରଗଡ଼ ରାଜକୁମାରୀ ରାଧାରାଣୀ ଜେମାଦେଇଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ । କିନ୍ତୁ ବିବାହର ଅନେକ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସନ୍ତାନ ଲାଭ ନହେବାରୁ ବଂଶରକ୍ଷା ପାଇଁ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ଗୋଟିଏ ପୋଷ୍ୟ ପୁତ୍ର ଓ ଗୋଟିଏ ପୋଷ୍ୟ ପୁତ୍ରୀ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେ ଦୁହେଁ ହେଲେ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ରାୟ ଓ ପଦ୍ମା ଦେଇ। ଏହାର କିଛିଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସବୁ ଠିକ୍ ଚାଲିଥିଲା, ହଠାତ୍ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ଏସବୁରେ ନିଜକୁ ଖୁସି ରଖି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଦ୍ଵିତୀୟ ବିବାହ ନେଇ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲେ । ପରେ କଟକ ବଡ଼ମ୍ବାର ରାଜକନ୍ୟା ଚତୁରମଣୀଙ୍କୁ ବିବାହ କଲେ । ତାଙ୍କ ଔରସରୁ ଏକମାତ୍ର ପୁତ୍ର ଗୋପୀନାଥ ବିଦ୍ୟାଧର ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲେ । ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହକୁ ମୂଳରୁ ପରିଚାଳନା କରୁଥିଲେ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ । ୧୮୧୭ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧ ତାରିଖରେ ଘୁମୁସରରୁ ୪୦୦ କନ୍ଧ ପାଇକ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ବିପକ୍ଷରେ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ସଜ୍ଜିତହୋଇ ବାହାରିଲେ। ସେମାନେ ବାଣପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରବେଶକରି ଥାନା ଓ ଖଜଣା ଥାନା ଲୁଟ୍ କରିବା ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲେ। ଏହାକୁ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ସୁଯୋଗ ମନେ କରି ବକ୍ସି ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଅଞ୍ଚଳରେ ବିଦ୍ରୋହକୁ ସଙ୍ଗଠିତ କଲେ। ଦଳେଇ, ଦଳବେହେରାଙ୍କୁ ଏକତ୍ରିତ କରି ବିଦ୍ରୋହର ଅଗ୍ନି ପ୍ରଜ୍ଜ୍ଵଳିତ କଲେ । ବକ୍ସି ନେତୃତ୍ଵରେ ବିଦ୍ରୋହ ବେଳକୁ ବେଳ ସମ୍ପ୍ରସାରିତ ହେଲା । ବିଦ୍ରୋହୀ ପାଇକମାନେ ବାଣପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ବ୍ରିଟିଶ ଲୁଣ ଏଜେଣ୍ଟ ବେଚର ସାହେବଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କଲେ। ହେଲେ ସେ ଅଳ୍ପକେ ବର୍ତ୍ତିଗଲେ । ହେଲେ ତାଙ୍କର ବାଣିଜ୍ୟ ତରୀକୁ ବିଦ୍ରୋହୀମାନେ ଲୁଟ୍ କରିନେଲେ। ସଫଳତାର ସହ ବିଦ୍ରୋହ ବାଣପୁରରୁ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଆଡକୁ ସମ୍ପ୍ରସାରିତ ହେଲା । ବିଦ୍ରୋହୀମାନେ କୁଦିଆରି ଗ୍ରାମରେ ଥିବା ବ୍ରିଟିଶ ସାହାଯ୍ୟକାରୀ ଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କଲେ। ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ଵରେ ବିପୁଳ ସଂଖ୍ୟକ ପାଇକ ଲୋକନାଥ ଘାଟ ଦେଇ ପୁରୀରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ। ସେମାନେ ବହୁ ସରକାରୀ କୋଠା ଓ କଚେରୀରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ କଲେ। ପୁରୀଠାରେ ଥିବା କର୍ମଚାରୀମାନେ ଭୟରେ କଟକ ପଳାୟନ କଲେ। ସେହି ସମୟରେ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ପଣ୍ଡା ଓ ସେବାୟତମାନେ ଓଡ଼ିଶାରୁ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନ ଲୋପ ପାଇଲା ବୋଲି ସର୍ବସାଧାରଣରେ ଘୋଷଣା କଲେ। ରାଜା ଦ୍ଵିତୀୟ ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କୁ ପୁନର୍ବାର ରାଜଗାଦିରେ ବସାଇବା ପାଇଁ ବକ୍ସି ଓ ବିଦ୍ରୋହୀମାନେ ଶ୍ରୀ ନଅରରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ।
ହେଲେ ରାଜା ପ୍ରସ୍ତାବରେ ରାଜି ହେବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ବ୍ରିଟିଶ୍ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ଗୁପ୍ତରେ ସାମରିକ ସୁରକ୍ଷା ଭିକ୍ଷା କଲେ। ବକ୍ସି ରାଜାଙ୍କ ପାଖରେ ରଖିଥିବା ବିଶ୍ଵାସ ମଧ୍ୟ ଶେଷରେ ହରାଇ ବସିଲେ।୧୮୧୭ ଅପ୍ରେଲ୍ ୧୬ରେ କ୍ୟାପଟେନ୍ ଲେ.ଫେବର ଖୋର୍ଦ୍ଧାଠାରୁ ପୁରୀ ଯାଇ ରାଜା ଦ୍ଵିତୀୟ ମୁକୁନ୍ଦଦେବ ଓ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ରଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କରି ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗରେ ରଖିଲେ। ନଭେମ୍ବର ୩୦, ତାରିଖ ୧୮୧୭ ତାଙ୍କର କାରାଗାର ମଧ୍ୟରେ ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା।
ଏସବୁ ସତ୍ତ୍ଵେ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ଥିଲେ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କର ମୁଣ୍ଡବ୍ୟଥାର କାରଣ। ତେଣୁ ବକ୍ସିଙ୍କୁ ଧରାଇ ଦେଲେ ପୁରସ୍କାର ଦିଆଯିବ ବୋଲି ଘୋଷଣା କଲେ। ସେ ଜାଣିପାରି ଘୁମୁସର ଜଙ୍ଗଲରେ ଆତ୍ମଗୋପନ କଲେ। ସେଠାରୁ ଯାଇ କିଛି ଦିନ ଶ୍ଵଶୁର ଘର ସେରଗଡ଼ରେ ଅବସ୍ଥାନ କଲେ। ଏହି ସମୟରେ ଖୋର୍ଦ୍ଧାର ପାଇକମାନେ ଗୁପ୍ତରେ ବକ୍ସିଙ୍କୁ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ।
ବିଗେଡିୟର ଜେନେରାଲ୍ ଥୋମାସ ଖବର ପାଇ ଘୁମୁସର ଅଞ୍ଚଳରେ ଚଢ଼ାଉ କଲେ । ହେଲେ ବକ୍ସିଙ୍କୁ ଧରିପାରିଲେ ନାହିଁ। ଶେଷରେ ନିରାଶ ହୋଇ ଘୋଷଣା କଲେ ଯେ ବକ୍ସି ଯଦି ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କରନ୍ତି ତେବେ ତାଙ୍କ ଜୀବନ ପ୍ରତି ବିପଦ ନାହିଁ। ହେଲେ ବକ୍ସି ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ଘୋଷଣାକୁ ଭ୍ରୂକ୍ଷେପ କଲେ ନାହିଁ। ଇଂରେଜ କମିଶନର ଟି. ପାକେନ୍ ହାସ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସର୍ତ୍ତ ରାଜି କରାଇବା ପାଇଁ ନୟାଗଡ଼ ରାଜାଙ୍କୁ ପରୱାନା ପଠାଇଲେ। ସର୍ତ୍ତ ଥିଲା ବକ୍ସିଙ୍କର ଭରଣପୋଷଣ ପାଇଁ ଇଂରେଜ ସରକାର ଶହେ ଟଙ୍କା ଭତ୍ତା ଦେବେ। ଏଥିରେ ବକ୍ସିଙ୍କର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ହାନି ହେବ ନାହିଁ ଜାଣି ନୟାଗଡ଼ ରାଜା ବକ୍ସିଙ୍କୁ ଆତ୍ମସମର୍ପଣ ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କଲେ।
୧୮୨୫ ମଇ ୨୭ ତାରିଖରେ ବକ୍ସି ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କଲେ। କଟକରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିରହିଲେ। ୧୮୨୯ ଜାନୁଆରୀ ୨୪ ତାରିଖରେ ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହର ମହାନାୟକ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ଇହଲୀଳା ସମ୍ବରଣ କଲେ। ବାସ୍ତବରେ କହିଲେ ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ବିଦ୍ୟାଧର ମହାପାତ୍ର ଭ୍ରମରବର ରାୟ ଥିଲେ ବୀର , ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହର ମହାନାୟକ। ଭାରତର ଆଦ୍ୟ ସ୍ବାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ତାଙ୍କର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା ।
Author: vandeutkal
ଆପଣଙ୍କୁ ସ୍ଵାଗତ ! ଆମେ ଏକ ଅଗ୍ରଣୀ ତଥା ବିଶ୍ୱସ୍ତ ସମ୍ବାଦ ପ୍ରକାଶକ, ଆପଣଙ୍କୁ ସର୍ବଶେଷ ଖବର, କ୍ରୀଡା, ବିଜ୍ଞାନ, ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା, ମନୋରଞ୍ଜନ, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଅଦ୍ୟତନ ପ୍ରଦାନ କରୁ | ଆମର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ତୁମକୁ ସଠିକ୍ ଏବଂ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ଖବର ଯୋଗାଇବା, ତେଣୁ ତୁମେ ଦୁନିଆରେ କ’ଣ ଘଟୁଛି ସେ ବିଷୟରେ ଅବଗତ ରହିପାରିବ |